ΜΑΘΗΜΑ 7 – ΑΠΟ ΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΣΤΟ ΕΝΤΥΠΟ. ΟΙ ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΟΥ Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗ

Αν συνδυάσουμε τις πληροφορίες που μας σώζονται μέσα από τους καταλόγους διανομής των καβαφικών τευχών και συλλογών με το πλούσιο αρχείο αλληλογραφίας του ποιητή, θα δούμε περιπτώσεις ανθρώπων που βρίσκονται σε επικοινωνία με τον Καβάφη, του ζητούν να τους αποστείλει κάποια συλλογή του, σημειώνουν πότε και πώς πρωτοδιάβασαν τα καβαφικά ποιήματα και προσφέρουν τις απόψεις τους για το έργο του Αλεξανδρινού.

Το όνομα του Ίωνα Δραγούμη επανέρχεται συχνά στους καταλόγους διανομής. Για παράδειγμα, αναφέρεται εμφανώς στο Τεύχος του 1904/5.¹ Μπορείτε να το δείτε στην 3η λήψη του τεκμηρίου GR-OF CA CA-SF01-S01-F03-SF002-0001 (50), https://cavafy.onassis.org/el/object/1904/.

Παράλληλα, ο Δραγούμης διατηρεί αλληλογραφία με τον Καβάφη. Στις επιστολές του, δηλώνει συχνά την επιθυμία να λάβει έργα του ποιητή. Στο τεκμήριο GR–OF CA CA–SF 02-S01-SS01-F18-SF003-0023 (1655), https://cavafy.onassis.org/el/ object/ u-426/ , που χρονολογείται στις 6 Νοεμβρίου 1905, ο Δραγούμης αναφέρεται σε ποικίλα ζητήματα, όπως σε άρθρο του που στέλνει στον ποιητή, στην κοινή τους επιδίωξη να συνεργαστούν για την έκδοση περιοδικού, αλλά και στην επιθυμία του να λάβει ποιήματα του Καβάφη. Στη Λήψη 1, φαίνεται καθαρά η εξής φράση: «Αν δημοσιεύσης τίποτε, παρακαλώ πολύ να με στείλης κανένα αντίτυπο».

Παρομοίως, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF003-0073 (683), https://cavafy.onassis.org/ el/object/sabc-6zkd-7psa/ , ο Μήτσος Παπανικολάου ευχαριστεί τον Καβάφη για την αποστολή των έργων του και εκφράζει τον θαυμασμό του. Η επιστολή χρονολογείται στον Νοέμβριο του 1922. Το όνομα του Μήτσου Παπανικολάου εντοπίζεται, μεταξύ άλλων, στον κατάλογο της συλλογής 1908-1914, η διανομή της οποίας ξεκίνησε τον Απρίλιο του 1920.² Μπορείτε να δείτε το αντίστοιχο τεκμήριο του καταλόγου GR-OF CA CA-SF01-S01-F03-SF002-0007 (56), εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/u-1908-1914/. Το όνομα του Παπανικολάου εμφανίζεται στη Λήψη 16.

Στο τεκμήριο GR–OF CA CA– SF02-S01-SS01-F18-SF 003-0045 (660), https://cavafy.onassis.org/ el/ object/f4gn-83xx–kcw9/ , που αποτελεί επιστολή του Ν. Χάγερ Μπουφίδη προς τον Καβάφη, ο συντάκτης παρακαλεί τον Αλεξανδρινό να του αποστείλει τα «τυπωμένα τραγούδια» του, καθώς είναι δύσκολο να βρεθούν στην Αθήνα. Η επιστολή χρονολογείται στον Μάρτιο του 1919. Στον κατάλογο της συλλογής 1915-…,³ η διανομή της οποίας φαίνεται πως ξεκίνησε το 1920, σημειώνεται και το όνομα του Χάγερ Μπουφίδη. Μπορείτε να δείτε τον κατάλογο GR-OF CA CA-SF01-S01-F03-SF002-0008 (57), στον ακόλουθο υπερσύνδεσμο https://cavafy.onassis.org/el/object/u-1915/. Για το όνομα του Μπουφίδη δείτε τη Λήψη 7.

Επιπρόσθετες πληροφορίες μάς δίνει η επιστολή του Τέλλου Άγρα προς τον Καβάφη, αφού μας αποκαλύπτει όχι μόνο ότι έλαβε ποιήματα του ποιητή αλλά και μέσω ποιου προσώπου τα έλαβε. Στην επιστολή GR–OF CA CA –SF02-S01-SS01-F18-SF 003-0105 (1230), https://cavafy.onassis.org/ el/object/r5nx–samp-85f7/ , που χρονολογείται στον Δεκέμβριο του 1927, ο Άγρας ευχαριστεί τον Καβάφη για τα ποιήματα που έλαβε μέσω της Μυρτιώτισσας. Το όνομα του Τέλλου Άγρα εμφανίζεται στον κατάλογο της συλλογής 1907-1915, της οποίας η διανομή ξεκίνησε τον Απρίλιο του 1926.⁴ Για το όνομα του Άγρα επιλέξτε τη Λήψη 6 στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F03-SF002-0006 (55), https://cavafy.onassis.org/el/object/1907-1915/ . (Για να δείτε το όνομα επιλέξτε τη «Μεγέθυνση».)

Το πρώτο φύλλο επιστολής του Τ. Άγρα στον ποιητή Κ. Π. Καβάφη (αριστερά) και σελίδα
από χειρόγραφο κατάλογο διανομής του ποιητή, όπου εμφανίζεται το όνομα του Τέλλου Άγρα (δεξιά).

Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι επιστολές ή τα σχέδια επιστολών του ποιητή προς άλλα πρόσωπα. Σε σχέδιο επιστολής του Κ. Π. Καβάφη προς τη συγγενή του, Μαρίκα Τσαλίκη, γίνεται αναφορά σε ποίημα με τα αρχικά «Φ.Γ.». Ο ποιητής τής ζητά να καταστρέψει την παλαιότερη μορφή του ποιήματος, ενώ της στέλνει την επεξεργασμένη του εκδοχή με τελικό τίτλο «Φωνές» (1η λήψη).⁵ Μπορείτε να δείτε το σχέδιο της επιστολής στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS02-F19-0027 (505): https://cavafy.onassis.org/el/object/bdtb-nh2g-pf8r/.

Το όνομα της Μαρίκας Τσαλίκη εντοπίζεται σε πολυάριθμους καταλόγους διανομής, όπως στο Τεύχος του 1904/5 και στο Τεύχος του 1910. Για το Τεύχος του 1904/5 μπορείτε να δείτε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F03-SF002-0001 (50), https://cavafy.onassis.org/el/object/1904/. Η Τσαλίκη αναφέρεται στη Λήψη 2. Για το Τεύχος του 1910 μπορείτε να δείτε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S01-F03-SF002-0002 (51), https://cavafy.onassis.org/el/object/1910/. Το όνομα της Τσαλίκη βρίσκεται στη Λήψη 2.

Το «βιβλιοδετείο» του Καβάφη

Στο απόσπασμα που ακολουθεί, ο I. A. Σαρεγιάννης αναφέρεται διεξοδικά στον τρόπο οργάνωσης των συλλογών του ποιητή και στις δυσκολίες που αντιμετώπιζε με τους αποδέκτες τους. Στην περιγραφή του καβαφικού «βιβλιοδετείου», είναι ευδιάκριτα τα θέματα που μελετήσαμε παραπάνω, μέσα από τεκμήρια του αρχείου Καβάφη: οι «στίβες» με τα ποιήματά του (τα ανάτυπα σε μονόφυλλα, τα οποία αργότερα συνέθεταν τις συλλογές), οι επιστολές από αναγνώστες που ζητούσαν να λάβουν ποιήματα του Καβάφη, οι κατάλογοι στους οποίους σημειώνονταν τα ονόματα εκείνων που έλαβαν τη συλλογή, κ.ο.κ.

Μπορείτε να διαβάσετε απόσπασμα του κειμένου εδώ:

«[…] Το βιβλιοδετείο, ας το πούμε έτσι, του Καβάφη βρισκόταν στο σπίτι του. Ήταν ένα δωμάτιο γυμνό, που είχε, όταν το είδα, όλα τα παραθυρόφυλλα ανοικτά και τον ήλιον όλο μέσα. Ήταν γεμάτο με απλά τραπέζια, ή ίσως με τρίποδα και τάβλες απάνω. Εκεί βρισκόνταν σε διάφορες στίβες τα ποιήματά του· η κάθε στίβα αντιπροσώπευε ένα ποίημα. Όταν αποφάσιζε να στείλει μια συλλογή από τις τελευταίες του, καθόταν την παραμονή και πρόσθετε με το χέρι του στον τυπωμένο πίνακα των περιεχομένων τους τίτλους των ποιημάτων, που είχε γράψει στο μεταξύ. Την επομένη, ενώ μάζευε και έβαζε στη χρονολογική σειρά τα ποιήματά του, πήγαινε και ξαναπήγαινε κάθε φορά στο γραφείο του κ’ έσβηνε κ’ έγραφε την παραλλαγή που τώρα προτιμούσε. Πόσο λυπούμαι, που μ’ ελαφρά καρδιά συμβούλευα άλλοτε σε διάφορους γνωστούς μου στο Παρίσι να γράψουν του Καβάφη να τους στείλει τα ποιήματά του! Δε φανταζόμουν ποτέ, πως ήταν τόσο μεγάλη διαδικασία το να σταλεί ή να μη σταλεί μια συλλογή. Για τους δοκιμασμένους φίλους του, για κείνους που ήξευρε πως θα δέχονταν ανεπιφύλακτα και με χαρά τα νέα του έργα, δε δίσταζε, αμέσως αποφάσιζε να τα στείλει. Αλλά πώς να τα στείλει; Θα έπρεπε ασφαλώς να φθάσουν, να μην παραπλανηθούν, να μην πέσουν σε ξένα, ίσως βέβηλα, χέρια. Το ιδεώδες θα ήταν να βρισκόταν κανένας φίλος ταξιδιώτης, που θ’ αναλάμβανε να τα μεταφέρει και να τα δώσει ακριβώς, όπου έπρεπε. Για το άριστον αυτό ο Καβάφης ανέβαλλε και πάλι διαρκώς ανέβαλλε. Περνούσε όμως συχνά πολύς καιρός και τέτοιος ταξιδιώτης δεν βρισκόταν. Τότε, έπρεπε να σταλούν συστημένα με το ταχυδρομείο. Ο ποιητής όμως δεν είχε εμπιστοσύνη στις πρακτικές του ικανότητες, φοβόταν πως αν τα έστελνε ο ίδιος δεν θα έφθαναν. Έπρεπε να έβρισκε κάποιον έμπειρο, που θα έκανε το πακέτο, που θα το ταχυδρομούσε με ασφάλεια. Ποιος θα ήτανε αυτός ο τέλειος; Συχνά κατέφευγε στον Πάργα, που είχε περιοδικό και βιβλιοπωλείο και βέβαια θα ήξερε από τέτοια. Καλόν όμως του φαινότανε συχνά, αν η Αλεξάνδρεια δε μάθαινε, πως ο Καβάφης στέλνει τα έργα του στον Άλφα ή στον Βήτα. Γι’ αυτό ζητούσε έναν αδελφό, ή άλλο συγγενή του Άλφα και του Βήτα, μα συγγενή που δεν θα ήταν διανοούμενος, και που σαν έμπορος κι’ άνθρωπος πρακτικός θα έστελνε τα βιβλία με ασφάλεια πολλή και δίχως σούσουρα κ’ ηχώ.

Πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα γεννιόταν, όταν κανένας μακρινός και άγνωστός του διανοούμενος του έστελνε τα βιβλία του. Καθήκον λογίου θεωρούσε, για ανταπόδοση, να του στείλει τα “Ποιήματά” του. Ποια όμως Ποιήματα; Τη συλλογή του 1907-1915; Ή έπρεπε να προσθέσει και τη συλλογή 1916-1918 ή ίσως και τα τελευταία του, που βρίσκονταν στα feuilles volantes; Πριν αποφασίσει, και περνούσε συχνά και χρόνος για να αποφασίσει, έβγαινε κ’ έτρεχε αριστερά και δεξιά να πάρει πληροφορίες. Όποιον έβρισκε στον δρόμο τον ρωτούσε, αλλά και δεν ξεχνούσε άνθρωπο γνωστό ή μη, που δεν πλημμύριζε μ’ ερωτήσεις, ή έβαζε να τον ρωτήσουν για το ίδιο θέμα. Μήνες και μήνες, και ώς την τελευταία στιγμή ανέβαλλε, και πάλι ρωτούσε. Θυμάμαι στο 1929, όταν πρόκειτο να μου δώσει δυο τρεις συλλογές ή μισοσυλλογές για να τις μοιράσω στο Παρίσι, πως ώς την ώρα που έφευγα για το βαπόρι, ερχόταν στο σπίτι μου βιαστικός για ένα λεπτό ή και μου τηλεφωνούσε για να μου πάρει μια τελειωτική συμβουλή, να πληροφορηθεί: τι είδους άνθρωποι ήταν αυτοί που πρόκειτο να αποκτήσουν τα Ποιήματά του. Όταν πρόκειτο για το έργο του ο ποιητής του “Θεοδότου”, των “Τελειωμένα” και των “Μάρτιαι ειδοί” έτρεμε διαρκώς. Ήθελε και έλπιζε διαρκώς να του βρει νέους φίλους, αλλά ζητούσε σαν γονιός ντελικάτου κι’ άβγαλτου παιδιού, να το προστατεύσει, να το κάνει ν’ αποφύγει τις κακοτοπιές. Το δίλημμα αυτό ουδέποτε το έλυσε, αλλά ούτε και το συνήθισε· μ’ αυτό όλη του τη ζωή του καταπονήθηκε […].»⁶

1 Ό.π., σ. 217.

2 Ό.π., σ. 241, 248.

3 Ό.π., σ. 250, 253.

4 Ό.π., σ. 258, 260.

5 Όπως γνωρίζουμε, το ποίημα «Φωνές» πρωτογράφτηκε το 1894 με τον τίτλο «Φωναί Γλυκείαι», στον οποίο θα πρέπει να αναφέρονται τα αρχικά «Φ.Γ.». Βλ. Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα, επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα, 142014, σ. 167.

6 Ι. Α. Σαρεγιάννης, «Το πιο τίμιο―την μορφή του», στο: Ι. Α. Σαρεγιάννης, Σχόλια στον Καβάφη, Ίκαρος, Αθήνα 1964, σ. 33-34