Onassis Cavafy Archive

ΜΑΘΗΜΑ 4 – ΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΚΑΙ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ

Ασφαλώς, δεν συνδέονται όλα τα πορτρέτα του ποιητή με κάποια φωτογραφία του. Αντιθέτως, τα περισσότερα από αυτά αποτελούν ελεύθερες αποδόσεις της φυσιογνωμίας του. Σε αντίθεση με την πιστή απόδοση της μορφής, που υπόσχεται ο φωτογραφικός ρεαλισμός, τα εικαστικά πορτρέτα του ποιητή προσφέρουν το περιθώριο για μεγαλύτερη δημιουργική ανάπλαση της μορφής του, οδηγώντας έτσι σε πολυάριθμες και ανομοιογενείς αποδόσεις του Κ. Π. Καβάφη. Εξάλλου, όπως συχνά επισημαίνεται από μελετητές της ιστορίας του πορτρέτου, η έννοια της ομοιότητας μεταβάλλεται κατά διαστήματα, καθώς επηρεάζεται από διάφορες μεταβλητές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι κοινωνικές προσδοκίες και οι εκάστοτε αισθητικές συμβάσεις.¹ Ανάλογη ετερογένεια χαρακτηρίζει και τα πορτρέτα του Αλεξανδρινού.

Ο ποιητής είχε την τύχη να δει το πορτρέτο του φιλοτεχνημένο από πολλούς και διαφορετικούς καλλιτέχνες, τόσο στην Αίγυπτο όσο και στην Ελλάδα. Ο ίδιος, εξάλλου, φαίνεται πως είχε επικοινωνία με αρκετούς ζωγράφους, ενώ παρακολουθούσε την καλλιτεχνική κίνηση της εποχής του, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τεκμήρια του αρχείου του.

Σε επιστολή του προς τον Αλέκο Σεγκόπουλο, στις 12/12/1918, ο Καβάφης αναφέρεται σε επικείμενη έκθεση της ζωγράφου Θάλειας Φλωρά-Καραβία, την οποία και σχεδιάζει να επισκεφθεί. Δείτε την επιστολή στο τεκμήριο GR-OF CA SING-S01-F02-SF001-0027 (1428), https://cavafy.onassis.org/el/object/tew4-nkd6-x5nc/.

Αντίστοιχα, στο τεκμήριο GR–OF CA CA–SF02-S01-SS01-F18-SF003-0021 (1241) https://cavafy.onassis.org/el/authority/people–el/ralli–theodore–i–el/, μπορεί κανείς να δει δύο καρτ ποστάλ του Θεόδωρου Ράλλη προς τον Κ. Π. Καβάφη, οι οποίες απεικονίζουν έργα του ζωγράφου (Aphrodite, Les Dernières lueurs) από το Salon του 1904. Η μία καρτ ποστάλ φέρει χειρόγραφο ευχαριστήριο σημείωμα του καλλιτέχνη προς τον Καβάφη και η άλλη την υπογραφή του στην πλευρά της εικόνας.²

Καρτ ποστάλ του Θεόδωρου Ράλλη προς τον Κ . Π. Καβάφη

Τέλος, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S04-F16-0002 (2023), https://cavafy.onassis.org/el/object/ykes-hshh-bg8k/, που πιθανότατα χρονολογείται το 1920, εντοπίζεται χαρακτικό του Κωνσταντίνου Μαλέα με αφιέρωση προς τον Κ. Π. Καβάφη.

Εικαστικοί καλλιτέχνες στο περιβάλλον του ποιητή

«Γνωριμία και συναναστροφή μαζί του είχαν, όπως είναι ευνόητο, οι Αιγυπτιώτες ζωγράφοι και χαράκτες, αλλά και μερικοί Ελλαδίτες που τον συνάντησαν, είτε ως περαστικοί από την Αλεξάνδρεια είτε κατά το στερνό του ταξίδι στην Αθήνα το 1932. Τους αναφέρω αλφαβητικώς: Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου, Περικλής Αναστασιάδης (φίλος του, ερασιτέχνης ζωγράφος), Σοφοκλής Αντωνιάδης (γνωστός ως Σόφο, με τη συντετμημένη, παροξύτονη εκδοχή του μικρού του ονόματος), Γιώργος Γουναρόπουλος, Νίκος Γώγος, Γιώργης Δήμου, Τάκης Καλμούχος, Γιάννης Κεφαλληνός, Κωνσταντίνος Μαλέας, Κίμων Ε. Μαραγκός (με τη λατινοπρεπή υπογραφή Kem), Μίκης Ματσάκης, Ευθύμης Παπαδημητρίου (συχνά με την υπογραφή Μιμ Παπ), ο αρμενικής καταγωγής Εδμόνδος Σούσα, Μιχαήλ Τόμπρος, Θάλεια Φλωρά-Καραβία.»³

Από το ημερολόγιο του Καβάφη

Στο ημερολόγιο από το πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα, το 1901, ο Καβάφης σημειώνει ότι γνώρισε τον ζωγράφο Γεώργιο Ροϊλό, ενώ επισκέφθηκε επίσης το εργαστήριο του Γεώργιου Ιακωβίδη. Συγκεκριμένα, στις 28 Ιουνίου 1901, ο Καβάφης σημείωνε στο ημερολόγιό του:

“At 4.30 I took the direction of the Πολυτεχνείον. The first person I met in the Οδός Πατησίων was Tsocopoulo, who accompanied me to the Πολυτεχνείον and conducted me to the painter Roïlos’ study to see this artist’s great picture “The battle of Pharsala” […] I was next taken by Tsocopoulo to the painter Jacovides’ studio. Very fine works […]”

(«Στις 4.30 διευθύνθηκα προς το Πολυτεχνείον. Ο πρώτος που συνήντησα στην οδό Πατησίων ήταν ο Τσοκόπουλος, ο οποίος με συνόδευσε στο Πολυτεχνείον και με πήγε στο εργαστήριο του ζωγράφου Ροϊλού για να δω τον μεγάλο πίνακά του “Η μάχη των Φαρσάλων” […] Ύστερα με πήρε ο Τσοκόπουλος στο εργαστήριο του ζωγράφου Ιακωβίδη. Ωραιότατα έργα».)⁴

Στη συνέχεια, θα έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίσουμε ορισμένα από τα πορτρέτα του ποιητή, που φιλοξενούνται στην ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη. Το τεκμήριο GR-OF CA SING-S01-F05-0006 (2039), https://cavafy.onassis.org/el/object/wbts-cd8a-f8b9/, περιλαμβάνει δύο αντίγραφα πορτρέτου του Καβάφη, το οποίο φιλοτεχνήθηκε από τη Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου το 1928.

Η εικόνα του πορτρέτου διασώζεται στο αρχείο του Κ. Π. Καβάφη σε δύο ακόμη εκδοχές: το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S04-F16-0020 (2034), https://cavafy.onassis.org/el/object/97xn-zwag-t75k/, αποτελεί φωτογραφία του πορτρέτου της Αλεξανδρίδου και φέρει χειρόγραφη σημείωση με το όνομα της δημιουργού.

Το τεκμήριο GR-OF CA SING-S01-F05-0003 (2035), https://cavafy.onassis.org/el/object/hazw-p55n-d9wp/, που αποτελεί επίσης φωτογραφία του συγκεκριμένου πορτρέτου, φέρει ιδιόχειρη αφιέρωση του ποιητή στον μεταφραστή του, Γιώργο Παπουτσάκη.

ο συγκεκριμένο έργο εμφανίστηκε αρκετά συχνά και σε σελίδες περιοδικών, όπως στην Αλεξανδρινή Τέχνη το 1929 και αργότερα στην Επιθεώρηση Τέχνης (τχ. 108, Δεκέμβριος 1963, αφιέρωμα στον Κ. Π. Καβάφη).

Πορτρέτο του Καβάφη σε περιοδικά

Μπορείτε να δείτε το πορτρέτο του Καβάφη στην Αλεξανδρινή Τέχνη και στην Επιθεώρηση Τέχνης στους παρακάτω υπερσυνδέσμους:

Αλεξανδρινή Τέχνη

https://kosmopolis.library.upatras.gr/index.php/alexandrini_texni/article/view/65481/64357

Επιθεώρηση Τέχνης

https://archive.libsolution.eu/Periodika_flip/Epitheorisi_Technis/5049.0108/5049.0108.pdf

Στο τεκμήριο με τίτλο «Πορτρέτο του Καβάφη», GR-OF CA SING-S01-F05-0001 (2036), https://cavafy.onassis.org/el/object/ymdy-w6gf-k2pt/, ο ποιητής εικονίζεται με γυαλιά. Το σκίτσο έχει φιλοτεχνηθεί από τον Νικόλαο Γώγο. Στο verso (πίσω μέρος του φύλλου) του ίδιου τεκμηρίου εντοπίζεται πρόσκληση σε καλλιτεχνική έκθεση της Θάλειας Φλωρά-Καραβία στην Αλεξάνδρεια. Το τεκμήριο χρονολογείται το 1935.

Προγενέστερο είναι το πορτρέτο του Καβάφη από τον Μιμ Παπ [Ευθύμη Παπαδημητρίου], που χρονολογείται το 1926: GR-OF CA CA-SF01-S04-F16-0006 (2031), https://cavafy.onassis.org/el/object/3h6q-efy2-ccp5/. Στο αρχείο εντοπίζεται και δεύτερο έργο του Μιμ Παπ, που όμως δεν φέρει χρονολογία: GR-OF CA SING-S01-F05-0005 (2038), https://cavafy.onassis.org/el/object/9eds-gn5p-e5hk/.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το πορτρέτο του Καβάφη από τον Τάκη Καλμούχο στο τεκμήριο: GR-OF CA CA-SF03-F27-0011 (1915), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-468/.

Ο Καλμούχος έζησε για αρκετά χρόνια στην Αλεξάνδρεια, ενώ επιμελήθηκε εικαστικά την πρώτη συγκεντρωτική έκδοση ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη μετά τον θάνατό του, το 1935.⁵ Στο συγκεκριμένο τεκμήριο, το οποίο δεν φέρει χρονολογία (αλλά πρέπει να φιλοτεχνήθηκε γύρω στο 1927), ο Καβάφης εικονίζεται σε κατατομή στα αριστερά. Στο verso του χειρογράφου εντοπίζεται χειρόγραφη αφιέρωση του Καλμούχου στον Μάριο Βαϊάνο, φίλο του Κ. Π. Καβάφη και αρχισυντάκτη του περιοδικού Νέα Τέχνη.

Τέλος, στην ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη εντοπίζονται δύο πορτρέτα φιλοτεχνημένα από τον Σόφο (Σοφοκλή Αντωνιάδη), γνωστό ζωγράφο και γελοιογράφο, που δραστηριοποιήθηκε στην Ελλάδα και στην Αίγυπτο. Το τεκμήριο GR-OF CA SING-S01-F05-0002 (2042), https://cavafy.onassis.org/el/object/kz8s-grdd-ggr5/, απεικονίζει τον Καβάφη σε κατατομή, το 1933 (εντούτοις, το τεκμήριο χρονολογείται το 1966, καθώς αποτελεί αντίγραφο του αρχικού σχεδίου).

Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF03-F27-0012 (1916), https://cavafy.onassis.org/el/object/tbce-4628-5f45/, από την άλλη μεριά, είναι αχρονολόγητο.

Παρότι οι δύο αυτές απεικονίσεις δεν παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους, θα μπορούσαν να συγκριθούν με ορισμένες γελοιογραφικές απεικονίσεις του Καβάφη, τις οποίες και θα εξετάσουμε στη συνέχεια.

Η ποίηση του Καβάφη και οι εικαστικές τέχνες

Οι εικαστικές ιδιότητες της ποίησης του Καβάφη έχουν εκτενώς σχολιαστεί από τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο, ο οποίος επισημαίνει σχετικά:

«Σαν καλός ζωγράφος, γλύπτης ή χαράκτης, ο Καβάφης ακολουθεί τους κανόνες της εικαστικής σύνθεσης, επιλέγει τι θα περιλάβει και τι θα αφήσει απέξω, απομονώνει τις κρίσιμες λεπτομέρειες και αποδίδει με ζωντάνια και ακρίβεια τις μορφές των επώνυμων ή ανώνυμων ηρώων του και, ιδίως, τα κινήματα της ψυχής τους, τον λογισμό και τα όνειρά τους.
[…] [Ο] Καβάφης είναι ένας εικαστικός. Ένας τέτοιος ισχυρισμός βασίζεται κυρίως στα στοιχεία που παρέχουν τα ίδια τα ποιήματά του: ο τρόπος, δηλαδή, με τον οποίο αποδίδονται οι μορφές των προσώπων, η σκηνοθετική δεξιότητα, η αίσθηση οικονομίας του χώρου όπου εκτυλίσσονται τα μικρά και μεγάλα ανθρώπινα πάθη, το χρωματικό λεξιλόγιο, η απομόνωση και ο ιδιαίτερος φωτισμός που προσλαμβάνουν τα καίρια γεγονότα της σημαντικής ή της ασήμαντης ιστορικής στιγμής, η συνολική εικονοποιία των στίχων του, όπως την εισπράττει ακόμη και ο αμύητος αναγνώστης.» ⁶

1 Βλ. σχετικά S. West, ό. π., σ. 22.

2 Για τις σχέσεις Καβάφη-Ράλλη βλ. Βικτωρία Διαμάντη, «Κ. Π. Καβάφης, Θεόδωρος Ράλλης· παράλληλοι;», Ποιητική, τχ. 22 (Φθινόπωρο – Χειμώνας 2018), 148 – 162.

3 Δ. Δασκαλόπουλος, «Ο Καβάφης και οι εικαστικοί καλλιτέχνες», ό. π., σ. 94-95.

4 Καβάφης πεζά, παρουσίαση-σχόλια Γ. Παπαπουτσάκη, Αθήναι 1963, σ. 271. Μπορείτε να δείτε τις σχετικές αναφορές στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F24-0001 (1650), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-425/, με χρονολογία 13/6/1901-5/8/1901 (Λήψεις 20-21).

5 Κ. Π. Καβάφη Ποιήματα (καλλιτεχνική εργασία Τάκης Καλμούχος, φιλολογική επιμέλεια Ρίκα Σεγκοπούλου), Αλεξάνδρεια 1935.

6 Δ. Δασκαλόπουλος, «Ο Κ. Π. Καβάφης και οι εικαστικοί καλλιτέχνες», ό. π., σ. 86, 87.