ΜΑΘΗΜΑ 10 – Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΣΤΟΝ ΑΓΓΛΟΦΩΝΟ ΚΟΣΜΟ
Στο αρχείο Καβάφη σώζονται 28 εισερχόμενες επιστολές από τον E. M. Forster προς τον Καβάφη, καθώς και περισσότερα από 20 σχέδια επιστολών του Κ. Π. Καβάφη προς τον Forster.
Το υλικό αυτό μάς βοηθά να ανασυνθέσουμε τη σχέση ανάμεσα στους δύο λογοτέχνες, καθώς και την επιστολική ιδιοσυγκρασία του καθενός. Ο Forster είναι εγκάρδιος, ενθουσιώδης, ευγενικά πιεστικός προς τον Καβάφη, καθώς του ζητά να του στέλνει μεταφράσεις των ποιημάτων του προς δημοσίευση. Παράλληλα, εκφράζει την επιθυμία του να μεσολαβήσει, προκειμένου να εκδοθούν τα μεταφρασμένα καβαφικά ποιήματα στην Αγγλία. Ο Καβάφης, από την άλλη, παρουσιάζεται πιο συγκρατημένος ή ακόμα και επιφυλακτικός.
Μπορείτε να δείτε το σύνολο των επιστολών του Forster προς τον Καβάφη, οι οποίες σώζονται στο αρχείο Καβάφη, στον παρακάτω σύνδεσμο: https://bit.ly/2OMTjUY. Για τα σχέδια και αντίγραφα επιστολών του Καβάφη προς τον Forster, δείτε εδώ: https://bit.ly/30CWiSQ.
Πέρα από τα στοιχεία που μας προσφέρει για τη σχέση μεταξύ Καβάφη και Forster, η αλληλογραφία των δύο συγγραφέων μάς βοηθά να χαρτογραφήσουμε την πρώτη φάση της πρόσληψης του καβαφικού έργου στον αγγλόφωνο κόσμο, όσο ο ποιητής βρίσκεται ακόμη εν ζωή.
Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF001-0003 (316), https://cavafy.onassis.org/el/object/forster-2/, ο Forster ενημερώνει τον Καβάφη για τη δημοσίευση άρθρου του γύρω από το καβαφικό έργο, το οποίο και του αποστέλλει. Η επιστολή χρονολογείται στις 25/04/1919. O Forster παρουσιάζεται ιδιαίτερα ταραγμένος από «μίαν ολέθρια μετάθεση δύο στίχων», λάθος που φαίνεται ότι έκαναν οι τυπογράφοι «καταστρέφοντας εντελώς ένα ποίημα και αποδυναμώνοντας το άλλο». Εδώ, ο Forster αναφέρεται στα ποιήματα «Θάλασσα του Πρωιού» και «Αλεξανδρινοί Βασιλείς», που δημοσιεύτηκαν ως μέρος του άρθρου, σε μετάφραση του Γιώργου Βαλασόπουλου, για τον οποίο θα μιλήσουμε αναλυτικά παρακάτω. 1
Αντίστοιχα, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F17-SF002-0001 (317), https://cavafy.onassis.org/el/object/forster-3/, μπορούμε να βρούμε τρία χειρόγραφα σχέδια επιστολών του Καβάφη προς τον E. M. Forster, χρονολογημένα στις 22-23 Μαΐου 1919. Σε αυτά, ο ποιητής απαντά σε επιστολές του Forster, χρονολογημένες στις 25 και 29 Απριλίου 1919,2 και εκφράζει την ικανοποίησή του για το ίδιο άρθρο σχετικά με το έργο του, το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The Athenaeum.
Δείγμα της αλληλογραφίας Καβάφη-Forster
Το άρθρο του E. M. Forster, “The Poetry of C. P. Cavafy”, δημοσιεύεται στο ιστορικό περιοδικό του Λονδίνου στις 25 Απριλίου του 1919 (αργότερα αναδημοσιεύτηκε στο βιβλίο του Forster, Pharos and Pharillon, 1923) και συστήνει τον Καβάφη για πρώτη φορά στο αγγλόφωνο κοινό.3
Τον Ιούλιο του 1924, ο Forster στέλνει στον Καβάφη απόκομμα από το βρετανικό περιοδικό The Spectator (12 Ιουλίου 1924). Πρόκειται για το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF001-0017 (340), https://cavafy.onassis.org/el/object/uu-5/. Στη σελίδα 79 του περιοδικού εντοπίζουμε διαφημιστική καταχώρηση για τα έργα του E. M. Forster, καθώς και για επόμενο τεύχος του περιοδικού The Criterion , στο οποίο επρόκειτο να δημοσιευτεί αγγλική μετάφραση του ποιήματος «Ιθάκη» του Καβάφη. Στο περιθώριο, ο Forster σημειώνει με μελάνι “Sic semper” [έτσι πάντα], προφανώς αναφερόμενος στην παράθεση των έργων των δύο λογοτεχνών στην ίδια σελίδα του περιοδικού.
Ο ενθουσιασμός του Forster για τη συνύπαρξη των δύο αγγελιών στην ίδια σελίδα, αλλά και για την επικείμενη δημοσίευση της καβαφικής «Ιθάκης» στο Criterion, δεν είναι βέβαια τυχαίος. Η δημοσίευση της «Ιθάκης», τον Ιούλιο του 1924, στο ιστορικό βρετανικό περιοδικό, με ιδρυτή και διευθυντή τον T. S. Eliot, αποτελεί σταθμό στη διάδοση της καβαφικής ποίησης στο αγγλόφωνο κοινό, ενώ το όνομα του ποιητή εμφανίζεται δίπλα σε λογοτέχνες όπως ο Marcel Proust, o W. B. Yeats και η Virginia Woolf. 4
Όπως γνωρίζουμε από επιστολή του Forster στον T. S. Eliot,5 ο τελευταίος, αφού έλαβε μεταφράσεις καβαφικών ποιημάτων από τον γεννημένο στην Αλεξάνδρεια Γάλλο λόγιο Jean de Menasce, 6 έγραψε στον Forster για να ζητήσει την άδειά του για τη δημοσίευση των καβαφικών ποιημάτων. Στη μεταξύ τους αλληλογραφία, ο Forster αναφέρει και διάφορα μεταφραστικά προβλήματα που ανακύπτουν, όπως για παράδειγμα με την τελευταία λέξη του ποιήματος «Kαισαρίων» («Πολυκαισαρίη»), την οποία δυσκολεύεται να αποδώσει ο Βαλασόπουλος. 7
Για το ίδιο περιστατικό, o Forster έγραφε λίγες μέρες αργότερα στον μεταφραστή του Καβάφη, Γ. Βαλασόπουλο: «εκείνος [ο Eliot] μου έγραψε ευγενέστατα και ζήτησε την άδειά μου για δημοσίευση και την έδωσα με χαρά, γιατί ήμουν σίγουρος πως εσύ και ο Καβάφης θα ήσαστε πρόθυμοι να εμφανιστούν στο Criterion: είναι το καλύτερο λογοτεχνικό τριμηνιαίο περιοδικό που έχουμε».8
Το τεύχος του Criterion, στο οποίο δημοσιεύτηκε μεταφρασμένο το ποίημα, δεν σώζεται στο αρχείο Καβάφη. Ωστόσο, ψάχνοντας ανάμεσα στα τεκμήρια του αρχείου, βρίσκουμε άλλα ίχνη της συνεργασίας του ποιητή με το περιοδικό. Στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S02-F25-SF003-0017 (777), https://cavafy.onassis.org/el/object/8ytw-5xtd-c59s/, βλέπουμε δακτυλόγραφη απόδειξη είσπραξης με ημερομηνία 08/09/1924. Η απόδειξη αφορά τη δημοσίευση του ποιήματος «Ιθάκη» στο περιοδικό και συνοδεύεται από χειρόγραφο αντίγραφο, από το χέρι του Καβάφη. Όπως μαθαίνουμε, το ποσό που εισέπραξε ο ποιητής για τη δημοσίευση της «Ιθάκης» ήταν μία λίρα και δέκα σελίνια. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι τον Σεπτέμβριο του 1928 δημοσιεύτηκαν στο Criterion δύο ακόμη μεταφράσεις ποιημάτων του Καβάφη. Πρόκειται για τα ποιήματα «Είγε ετελεύτα» και «Για τον Αμμόνη, που πέθανε 29 ετών, στα 610».10
Επιστρέφοντας στην αλληλογραφία μεταξύ Forster και Καβάφη, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F17-SF002-0010 (341), https://cavafy.onassis.org/el/object/forster-24/, που είναι αντίγραφο επιστολής του Καβάφη προς τον Forster, της 1ης Αυγούστου 1924, ο ποιητής γράφει για τη δημοσίευση του κειμένου του στο Criterion (Λήψη 3):
«O Furness πέρασε την παρελθούσα εβδομάδα και με είπε πόσον έξοχη επιθεώρηση είναι το Criterion. Είναι λίαν ικανοποιητικόν δι’ εμέ που η μετάφρασις ενός δικού μου ποιήματος εμφανίζεται στες σελίδες αυτού του περιοδικού.» 11
1 Forster-Καβάφης. σ. 60-61.
2 Η επιστολή της 29ης Απριλίου 1919 (ημέρα γενεθλίων του Καβάφη) δεν σώζεται.
3 Δ. Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη (1886-2000), Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 484, 489. Η δημοσίευση στο Athenaeum φέρει αριθμό λήμματος Δ118, ενώ η αναδημοσίευση στο Pharos and Pharillon, το 1923, είναι το λήμμα Δ152.
4 Ό.π., σ. 164. Φέρει αριθμό λήμματος Β12.
5 Η επιστολή δημοσιεύεται στο Forster-Καβάφης, σ. 89.
6 Ο Jean de Menasce είχε προηγουμένως ζητήσει τις μεταφράσεις από τον E. M. Forster. Σχετικά με αυτό, ο Forster ενημερώνει τον ποιητή σε επιστολή του της 20ής Φεβρουαρίου 1924, η οποία σώζεται στο αρχείο Καβάφη: αρχείο Καβάφη, Φάκελος F18, Υποφάκελος SF001, Τεκμήριο 0014 [GR-OF CA CA-SF02-S01-SS01-F18-SF001-0014 (333)], https://cavafy.onassis.org/el/object/forster-19/. Για τη μεταγραφή της επιστολής, βλ. Forster-Καβάφης, σ. 87.
7 Ό.π., σ. 89-90. Πρβλ. P. N. Furbank, “Forster, Eliot and the Literary Life”, Twentieth Century Literature 31(2/3) (1985), 171. Ο Furbank εντοπίζει το πρόβλημα στη μετάφραση του ποιήματος «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», ενώ ο P. Jeffreys στον «Καισαρίωνα».
8 Forster-Καβάφης, σ. 91-92.
9 Furbank, 170-171.
10 Τα δύο ποιήματα δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό The Criterion τον Σεπτέμβριο του 1928, σε μετάφραση του Γιώργου Βαλασόπουλου, με τους τίτλους “ If he did die” και “For Ammones who died at the age of 29 in the year 610”. Βλ. το λήμμα Β28 στο Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη, ό.π., σ. 167.
11 Forster-Καβάφης, σ. 104.