Η βιβλιοθήκη του Κ. Π. Καβάφη συγκροτείται από τα διασωθέντα βιβλία, τα οποία ο ποιητής και μέλη της οικογένειάς του είχαν στην κατοχή τους. Τα συγκεκριμένα βιβλία λειτουργούσαν ως βασικά εργαλεία στα χέρια του ποιητή και, μέσα από αυτά, μπορεί κανείς να σκιαγραφήσει την εικόνα του αναγνώστη Καβάφη και να αντιληφθεί τις ποικίλες επιρροές που δέχτηκε ο ίδιος ως λογοτέχνης. Μέσα από τα βιβλία διαφαίνονται οι αναγνωστικές του προτιμήσεις, οι συναναστροφές του με άλλους λόγιους και ομότεχνους της εποχής του, αλλά και τα ευρύτερα κοινωνικά δίκτυα στα οποία ανήκε. Συνιστώντας οργανικό τμήμα του αρχείου, η βιβλιοθήκη του ποιητή συνομιλεί με πολλά από τα τεκμήρια της αρχειακής του συλλογής, συμπληρώνοντας το παζλ της προσωπικότητάς του. Από τα αναγνώσματα που είχε στην κατοχή του ο Καβάφης, σώζονται σήμερα 966 τίτλοι, αρκετοί εκ των οποίων φέρουν αναγνωστικά ίχνη και ένθετα χειρόγραφα σημειώματα, ενώ πολλά από τα βιβλία μάς πληροφορούν για τους προηγούμενους κατόχους τους, είτε από τα κτητορικά σημειώματα ή τις κτητορικές σφραγίδες είτε από αφιερώσεις των δωρητών στον ποιητή. Η προσέγγιση, λοιπόν, της ομάδας βασίστηκε στην ανάδειξη της αναγνωστικής ταυτότητας του Καβάφη και στη διερεύνηση του κοινωνικού και πολιτισμικού του περιβάλλοντος, στοχεύοντας στη ψηφιακή διάχυση της πληροφορίας και στην καλύτερη δυνατή διευκόλυνση του χρήστη.
Αντικείμενο της ομάδας της φιλολογικής τεκμηρίωσης της βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη υπήρξε ο υπομνηματισμός των 966 τίτλων της βιβλιοθήκης, στο πλαίσιο της ψηφιοποίησής της. Από αυτούς, οι 964 τίτλοι περιέχονται στον κατάλογο της Μιχαήλας Καραμπίνη-Ιατρού1, ενώ προστέθηκαν δύο ακόμη βιβλία στην κυριότητα του Ιδρύματος Ωνάση:
- GR-OF CA CL.3.332: Γ. Βρισιμιτζάκης, Τραγούδια της Σαβοΐας, Εκδοτική Εταιρεία Γράμματα, Αλεξάνδρεια 1926
- GR-OF CA CL.3.333: Θρ. Α. Καστανάκης, Οι ερημιές του ηλιόχαρου, έκδοση του «Διονύσου», Πόλη 1921
Στο πλαίσιο της ανάρτησης και της διαχείρισης του υλικού της βιβλιοθήκης σε ένα ψηφιακό περιβάλλον, η ομάδα εργάστηκε με γνώμονα την ανάδειξη των μεταδεδομένων, της αναζητησιμότητας και της διασυνδεσιμότητας των τεκμηρίων. Τα μεταδεδομένα για κάθε τεκμήριο ταξινομήθηκαν σε συγκεκριμένα πεδία πληροφορίας, τα οποία είναι διαλειτουργικά και οδηγούν σε συγκεκριμένα αποτελέσματα (διασυνδεδεμένα και μη).
Με βάση τα παραπάνω, ο χρήστης είναι σε θέση να αναζητήσει και να εντοπίσει κάθε τεκμήριο, βάσει πολλαπλών κριτηρίων του εκάστοτε τίτλου: του συγγραφέα, του επιμελητή, του εκδότη, του μεταφραστή, του χρόνου ή του τόπου έκδοσης, της γλώσσας και των θεματικών του χαρακτηριστικών.
Στην ψηφιακή συλλογή, τα βιβλία του Κ. Π. Καβάφη χωρίζονται σε 12 κατηγορίες:
- Περιοδικές εκδόσεις στα Ελληνικά
- Περιοδικές εκδόσεις στα Αγγλικά
- Βιβλία στα Νέα Ελληνικά
- Βιβλία στα Αρχαία Ελληνικά
- Βιβλία στα Λατινικά
- Ιερά Κείμενα
- Βιβλία στα Αγγλικά
- Βιβλία στα Γαλλικά
- Βιβλία στα Γερμανικά
- Βιβλία στα Ιταλικά
- Ταξιδιωτικά
- Λεξικά
Διατηρήθηκαν δηλαδή οι κατηγορίες της Μιχαήλας Καραμπίνη-Ιατρού, όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο της, Η βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη2, λόγω ιστορικότητας και ευρείας διάδοσής τους στην καβαφική βιβλιογραφία.
Σχετικά με την τεκμηρίωση της βιβλιοθήκης του Κ. Π. Καβάφη, η ομάδα επιχείρησε να περιγράψει τα βιβλία ως υλικά αντικείμενα και, ταυτόχρονα, να δώσει πληροφορίες για το περιεχόμενό τους. Στο πλαίσιο αυτό, δημιουργήθηκαν πεδία στα οποία περιγράφεται αναλυτικά το κάθε τεκμήριο και δίνονται διευκρινιστικά σχόλια αλλά και επιπλέον πληροφορίες για το περιεχόμενό του. Πρόκειται για τα πεδία «Φυσική περιγραφή», «Σχόλια» και «Συμπληρωματική Βιβλιογραφία». Στο πεδίο «Φυσική περιγραφή» παρέχεται η βιβλιολογική περιγραφή του κάθε τεκμηρίου, ακολουθώντας το πρότυπο του Βιβλιολογικού Εργαστηρίου «Φίλιππος Ηλιού» (Μουσείο Μπενάκη): διαστάσεις, σελιδαρίθμηση, περιγραφή των παράφυλλων αρχής και τέλους, καθώς και πληροφορίες για την εικονογράφηση και την τιμή πώλησης. Επιπλέον, το πεδίο αυτό περιέχει πληροφορίες σχετικά με τα σημάδια ανάγνωσης, τα κτητορικά σημειώματα, τις χειρόγραφες αφιερώσεις ή τα ένθετα που εντοπίζονται στο εκάστοτε βιβλίο. Σημειώνεται ότι τα λευκά φύλλα που δεν φέρουν κάποια πληροφορία δεν περιγράφονται. Στο πεδίο «Σχόλια» περιλαμβάνονται διευκρινιστικά σχόλια σχετικά με το φυσικό αντικείμενο, επεξηγήσεις σχετικά με τα άκοπα ή μερικώς κομμένα βιβλία, τυχόν αναφορές καβαφικών ποιημάτων και διασυνδέσεις μεταξύ των τεκμηρίων ή/και με το Αρχείο Καβάφη, όπου υπάρχουν. Αντίστοιχα, στο πεδίο «Συμπληρωματική Βιβλιογραφία» γίνεται παραπομπή σε σχετική βιβλιογραφία, όπου είναι απαραίτητο.
Εκτός από τα πεδία που αναφέρουν τους συντελεστές και δημιουργούς κάθε βιβλίου (συγγραφέα, εκδότη, εκδοτική σειρά, μεταφραστή, επιμελητή, προγενέστερο κάτοχο) και ορίζουν την τοποχρονολογία ή τη γλώσσα έκδοσης, δημιουργήθηκαν πολλαπλά σημεία πρόσβασης φιλολογικού ενδιαφέροντος (λέξεις-κλειδιά), τα οποία ομαδοποιήθηκαν στις εξής κατηγορίες:
- Persons
- Φυσικά πρόσωπα
- Νομικά πρόσωπα
- Τόπος έκδοσης
- Είδος εντύπου
- Μότο (motto)
- Σημειώσεις ανάγνωσης
- Ένθετο
- Θεματικές κατηγορίες
- Θέματα
- Έργα του Κ. Π. Καβάφη
Οι λέξεις-κλειδιά, όπως επίσης και συγκεκριμένα πεδία, χρησιμεύουν ως ευρετήριο, μέσω του οποίου μπορεί κανείς να αναζητήσει πληροφορίες για τους εκάστοτε τίτλους της βιβλιοθήκης του Κ. Π. Καβάφη. Εκτός από τα σημεία πρόσβασης, που αφορούν τα βιβλιογραφικά δεδομένα (π.χ. παραγωγοί των βιβλίων, τόπος έκδοσης), ο χρήστης μπορεί να αναζητήσει πληροφορίες για το είδος εντύπου, το μότο (motto) των βιβλίων, τα είδη ενθέτων που μπορεί να εντοπίζονται στα εκάστοτε τεκμήρια, καθώς και για το αν ένα τεκμήριο περιέχει σημειώσεις ανάγνωσης ή όχι. Ταυτόχρονα, ο χρήστης μπορεί να πληροφορηθεί για τα θεματικά χαρακτηριστικά του βιβλίου. Προκειμένου να περιγραφεί η θεματική του βιβλίου, δημιουργήθηκαν δύο σημεία πρόσβασης. Το πρώτο πεδίο ονομάζεται «Θεματικές Κατηγορίες» και έχει στόχο την κατηγοριοποίηση των βιβλίων, προσδιορίζοντας την ευρύτερη θεματική περιοχή στην οποία εντάσσονται (νέα ελληνική γραμματεία, ξένη γραμματεία κ.ά.). Το δεύτερο πεδίο ονομάζεται «Θέματα» και αφορά περισσότερο εξειδικευμένα θεματικά χαρακτηριστικά των βιβλίων (ποίηση, πεζογραφία, μελέτη κ.ά.), χωρίς ωστόσο να υπεισέρχεται σε ειδολογικές κατηγοριοποιήσεις. Μέσω αυτών των σημείων πρόσβασης, ο χρήστης μπορεί να αναζητήσει τους τίτλους της βιβλιοθήκης με γνώμονα την κεντρική θεματική στην οποία ανήκουν, αλλά και τα επιμέρους θεματικά χαρακτηριστικά τους. Τέλος, στο πεδίο «Έργα του Κ. Π. Καβάφη» σημειώνονται τα έργα του ποιητή που δημοσιεύονται ή αναφέρονται στο εκάστοτε τεκμήριο.
Η μεθοδολογία της τεκμηρίωσης και της ψηφιοποίησης εκπονήθηκε με βασικούς γνώμονες τη διευκόλυνση του χρήστη και την ανάδειξη γενικών και ειδικών ενδιαφερόντων που αφορούν τη βιβλιοθήκη του Κ. Π. Καβάφη. Συγκεκριμένα, ψηφιοποιήθηκαν τα κύρια στοιχεία ταυτότητας του κάθε βιβλίου, δηλαδή εξώφυλλο, οπισθόφυλλο, παράφυλλα αρχής και τέλους (σελίδα τίτλου, ψευδότιτλος, πρόλογος, επίλογος, εισαγωγικά περικείμενα, περιεχόμενα, ευρετήρια, παραρτήματα, κολοφώνας, γλωσσάρι, διαφημίσεις). Μαζί με τα παραπάνω, ψηφιοποιήθηκαν οι χειρόγραφες και έντυπες αφιερώσεις, όπως επίσης τα μότο (motto), τα κτητορικά σημειώματα και οι σφραγίδες, που συχνά εντοπίζονται στο εξώφυλλο ή στα παράφυλλα αρχής. Τα λευκά παράφυλλα αρχής και τέλους, που δεν φέρουν κάποια πληροφορία, δεν ψηφιοποιήθηκαν. Στην προσπάθεια σκιαγράφησης του αναγνωστικού προφίλ του ποιητή, η ομάδα έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στα αναγνωστικά ίχνη που φέρουν τα βιβλία της βιβλιοθήκης. Έτσι, ψηφιοποιήθηκαν οι υπογραμμίσεις, οι κεραίες, αλλά και οι ποικίλες σημειώσεις που εντοπίζονται στα εκάστοτε κείμενα.
Εκτός από τα παραπάνω, ψηφιοποιήθηκαν και οι σελίδες που περιέχουν δημοσιευμένα ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη, μελέτες ή αναφορές στον ίδιο τον ποιητή και την οικογένειά του.
Τα ένθετα, που εντοπίζονται στις σελίδες των βιβλίων, φωτογραφίζονται ξεχωριστά και παρουσιάζονται στο τέλος του βιβλίου. Οι ράχες των βιβλίων ψηφιοποιούνται μόνο στην περίπτωση που φέρουν κάποια πληροφορία (π.χ. τιμή βιβλίου ή όνομα κτήτορα). Τα ένθετα και οι αυτοσχέδιες θήκες, που καλύπτουν ορισμένα βιβλία, ψηφιοποιούνται τόσο στο recto όσο και στο verso τους.
Στις περιπτώσεις που εντοπίζονται δύο τίτλοι δεμένοι μαζί, το έντυπο φωτογραφίζεται και περιγράφεται στο σύνολό του, καθώς είναι ένα ενιαίο φυσικό αντικείμενο, ενώ στην αναλυτική τεκμηρίωση οι τίτλοι περιγράφονται χωριστά. Ταυτόχρονα, στο πεδίο «Σχόλια» αποτυπώνεται ο συσχετισμός των δύο τεκμηρίων με σχετικό υπερσύνδεσμο (hyperlink) που παραπέμπει στον δεύτερο τίτλο του τεκμηρίου.
Σε περιπτώσεις όπου εντοπίζονται πολλαπλά αντίτυπα του ίδιου βιβλίου, έχουν ψηφιοποιηθεί οι σελίδες του ενός τεκμηρίου, ενώ στους υπόλοιπους τίτλους σημειώνεται στο πεδίο «Σχόλια» η ομοιότητα με τους αντίστοιχους κωδικούς. Συνεπώς, ο χρήστης μπορεί να ανατρέξει στο αντίστοιχο πανομοιότυπο βιβλίο, προκειμένου να δει τα κοινά παράφυλλα αρχής και τέλους.
Τέλος, σε σχέση με τα βιβλία που είναι άκοπα ή μερικώς κομμένα, δεν πραγματοποιήθηκε καμία παρέμβαση στο φυσικό τεκμήριο, ώστε να διαφυλαχτεί η ιστορικότητα της βιβλιοθήκης και του αρχειακού συνόλου. Συνεπώς, τα άκοπα και μερικώς κομμένα τμήματα των βιβλίων περιγράφονται αναλυτικά στο πεδίο «Φυσική περιγραφή» του κάθε τεκμηρίου με την αντίστοιχη σημείωση στο πεδίο «Σχόλια», αλλά δεν ψηφιοποιούνται. Στο πλαίσιο αυτό, συνεξετάζοντας τα πεδία «Φυσική περιγραφή» και «Σχόλια», ο χρήστης μπορεί να κατανοήσει ποια άκοπα μέρη περιλαμβάνει το κάθε βιβλίο και ποιες πληροφορίες περιέχουν οι άκοπες σελίδες.
Σε σχέση με τις χειρόγραφες σημειώσεις που εντοπίζονται στις σελίδες των βιβλίων και στα ένθετα, η ομάδα πραγματοποίησε εκ νέου μεταγραφή όλων των χειρόγραφων σημειώσεων και ενθέτων. Στις περιπτώσεις όπου οι χειρόγραφες αυτές σημειώσεις έχουν ήδη μεταγραφεί παλαιότερα από άλλους μελετητές, η ομάδα παρέπεμψε στις εκάστοτε εργασίες τους, στο πεδίο «Συμπληρωματική Βιβλιογραφία». Τέτοια παραδείγματα αποτελούν οι μεταγραφές των χειρόγραφων αφιερώσεων και ονομάτων από την Καραμπίνη-Ιατρού το 20033 ή οι μεταγραφές χειρόγραφων σημειώσεων από το πολύτομο έργο του Edward Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, από την Diana Haas το 19824.
Αναλαμβάνοντας να μεταγράψει εκ νέου τις χειρόγραφες σημειώσεις, η ομάδα υιοθέτησε «διπλωματική μεταγραφή», δίχως δηλαδή να επέμβει διορθωτικά στο κείμενο, αλλά διατηρώντας τη στίξη και την ορθογραφία του πρωτοτύπου. Επιπλέον, η ομάδα ακολούθησε τη διάταξη των σημειώσεων. Στις περιπτώσεις, όπου εντοπίζεται πολυτονικό κείμενο στα ελληνικά, υιοθετήθηκε η πολυτονική γραφή.
Οι μεταγραφές της βιβλιοθήκης περιλαμβάνουν διαφορετικές περιπτώσεις χειρόγραφων σημειώσεων πάνω σε έντυπο κείμενο, που αφορούν άλλοτε προσθήκες και άλλοτε πάλι διαγραφές ή διορθώσεις του ίδιου του έντυπου κειμένου. Η ομάδα αποφάσισε να υιοθετήσει διάφορα είδη σήμανσης προκειμένου να διακρίνεται το είδος της εκάστοτε παρέμβασης στο κείμενο (προσθήκη, διαγραφή κλπ., βλ. Σημάνσεις μεταγραφών).
Από τους 966 τίτλους της βιβλιοθήκης, δεν μεταγράφηκαν οι χειρόγραφες σημειώσεις δύο τεκμηρίων, αυτών με κωδικούς GR-OF CA CL.5.1 και GR-OF CA CL.6.8. Το πρώτο τεκμήριο (GR-OF CA CL.5.1) φέρει διάχυτες χειρόγραφες σημειώσεις στα λατινικά σε όλη την έκταση του βιβλίου, ενώ το δεύτερο (GR-OF CA CL.6.8) φέρει χειρόγραφες σημειώσεις στα εβραϊκά.
Η παρούσα ενδεικτική βιβλιογραφία συντάχθηκε από την ομάδα φιλολογικής τεκμηρίωσης και περιορίζεται σε ορισμένα δημοσιεύματα που ανέδειξαν σημαντικές όψεις για τη βιβλιοθήκη ή για βιβλία του ποιητή:
Clay, Diskin, “C. P. Cavafy: The Poet in the Reader”, Journal of Modern Greek Studies 5 (1) (May 1987), σ. 65-83.
Haas, Diana, «Σχόλια του Καβάφη σε ποιήματά του (Ανακοίνωση ανέκδοτου υλικού από το Αρχείο Καβάφη)», στο: Κύκλος Καβάφη, Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1983, σ. 83-109.
Haas, Diana, “Cavafy’s reading notes on Gibbon’s ‘Decline and Fall’“, Folia Neohellenica 4 (1982), σ. 25-96.
Haas, Diana, «Κωνσταντίνου Καβάφη Constantinopoliad an Epic», στο: Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων: Αφιέρωμα στον K. Θ. Δημαρά, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 291-292.
Karampini-Iatrou, Michaela, “Relics of a library: How C. P. Cavafy’s Library Survived through Auction, Sales, Books Loans, and Relocations”, Journal of Modern Greek Studies 30 (2012), σ. 277-298.
Kayalis, Takis, Cavafy’s Hellenistic Antiquities: History, Archaeology, Empire, (σειρά The New Antiquity), Palgrave Macmillan, Λονδίνο 2023.
Καραμπίνη-Ιατρού, Μιχαήλα, «Δυο τρία βιβλία ιστορικοί και ποιηταί: Στατιστική ανάλυση των σωσμένων βιβλίων της Βιβλιοθήκης Καβάφη στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού», Νέα Εστία 156 (1761) (2003), σ. 683-711.
Καραμπίνη-Ιατρού, Μιχαήλα, «Μέσα στη βιβλιοθήκη Καβάφη», Το Δέντρο 185-186 (Μάρτιος 2012), σ. [48]-52.
Καραμπίνη-Ιατρού, Μιχαήλα, «Ο Καβάφης στην Κέρκυρα», Πόρφυρας 141 (Οκτώβρης-Δεκέμβριος 2011), σ. 289-294.
Καραμπίνη-Ιατρού, Μιχαήλα, Η βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, Ερμής, Αθήνα 2003.
Κατσιγιάννης, Αλέξανδρος, «Όταν που περνούμε στα βιβλία: Ο Κ. Π. Καβάφης και η παλαιότερη ελληνική γραμματεία», στο αφιέρωμα: «Ο Καβάφης και οι εποχές του, τέσσερις ερευνητικές μικρο-ιστορίες», Ποιητική 22 (2018), σ. 163-176.
Μαρωνίτης, Δ. Ν., «Ένας ποιητής αναγνώστης», στο: Μαρωνίτης Δ. Ν., Κ. Π. Καβάφης: Μελετήματα, Πατάκης, Αθήνα 2007, σ. 39-62.
Ντουνιά, Χριστίνα (επιμ.-επίμετρο), Ντόρα Ρωζέττη, Η ερωμένη της, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005.
Περίδης, Μιχάλης, Ο βίος και το έργο του Κωνστ. Καβάφη, Ίκαρος, Αθήνα 1948, σ. 64-76.
Σαρεγιάννης, Ι. Α., Σχόλια στον Καβάφη, Ίκαρος, Αθήνα 1964, σ. 35-37.
Πιερής, Μιχάλης (επιμ.), Κ. Π. Καβάφη: Το Λεξικό παραθεμάτων, Ίκαρος, Αθήνα 2015.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλουμε στην Αμαλία Παππά, η οποία παρείχε καθοδήγηση στην ομάδα σε σχέση με διάφορα μεθοδολογικά ζητήματα. Η συμβολή της υπήρξε καθοριστική σε πολλά σημεία του εγχειρήματος. Την ευχαριστούμε για τη σχολαστικότητα, τη φροντίδα με την οποία ενέσκηψε στο έργο και τη διαρκή της ετοιμότητα σε όποιο ερώτημα της θέταμε. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε επίσης στη Χριστίνα Ντουνιά για τη συμβουλευτική της καθοδήγηση. Υπήρξε πολύτιμη αρωγός σε κάθε στάδιο της διαδικασίας τεκμηρίωσης της βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη, πάντοτε πρόθυμη να συνομιλήσει μαζί μας και να συμβάλει στη διευθέτηση μεθοδολογικών ζητημάτων.
Η Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού μάς έδωσε χρήσιμες συμβουλές για διάφορα από τα βιβλία της βιβλιοθήκης. Γνωρίζοντας πολύ καλά το υλικό, ήταν σε θέση να μας κατατοπίσει για πολλά επιμέρους ζητήματα και να μας βοηθήσει να δούμε τη βιβλιοθήκη από πολλαπλές προοπτικές. Την ευχαριστούμε θερμά για τον γόνιμο διάλογο!
Τέλος, ευχαριστούμε των Κωνσταντίνο Χρυσόγελο (Επίκουρο Καθηγητή Πανεπιστημίου Πατρών) για την επιμέλεια των μεταγραφών των χειρόγραφων σημειώσεων και την εξολοκλήρου μεταγραφή ορισμένων δυσδιάκριτων χειρόγραφων σημειώσεων.
υπογράμμιση
υπογράμμιση
πράσινη γραμματοσειρά
κίτρινη γραμματοσειρά
κόκκινη γραμματοσειρά