Στο Μάθημα 5, θα επιχειρήσουμε μια συνοπτική αναφορά στο περιεχόμενο της βιβλιοθήκης του Κ. Π. Καβάφη και μια πρώτη περιδιάβαση στους καταλόγους της Βιβλιοθήκης και της Ιδανικής Βιβλιοθήκης, οι οποίοι πλαισιώνουν την Ψηφιακή Συλλογή του Αρχείου Καβάφη. Η γνωριμία με τη βιβλιοθήκη του ποιητή συνιστά ένα σημαντικό πρώτο βήμα για την κατανόηση της πνευματικής συγκρότησης του Καβάφη. Ως κατεξοχήν βιβλιακός και εργαστηριακός ποιητής, ο Καβάφης αξιοποιεί δραστικά την αναγνωστική του εμπειρία στη δημιουργία του δικού του έργου, είτε πρόκειται για την επαλήθευση πραγματολογικών δεδομένων είτε για τη μέγιστη βελτίωση της γλωσσικής του έκφρασης. Η ενασχόληση του ποιητή με τη δημιουργία λεξικού, όπως θα δούμε, επιβεβαιώνει τη σημασία της αναγνωστικής δραστηριότητας ως προϋπόθεσης για τη σύνθεση του καλλιτεχνικού του έργου.
Στο πλαίσιο του παρόντος μαθήματος, θα μας απασχολήσουν μεταξύ άλλων τα ακόλουθα ερωτήματα:
-
Ποια είναι η ιστορία της βιβλιοθήκης του ποιητή;
-
Ποιο είναι το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης του Κ. Π. Καβάφη;
-
Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στη Βιβλιοθήκη και στην Ιδανική Βιβλιοθήκη του ποιητή;
-
Ποια τεκμήρια του αρχείου μάς δίνουν πληροφορίες για τον αναγνώστη Καβάφη;
-
Τι είδους δεδομένα μπορεί να μας αποκαλύψει η βιβλιοθήκη ενός συγγραφέα αναφορικά με την πνευματική του συγκρότηση και με τα πνευματικά δίκτυα με τα οποία συνδέεται;
-
Τι είναι το Λεξικό των παραθεμάτων και πώς σχετίζεται με την αναγνωστική σκευή του Καβάφη;
-
Πώς συνδέεται η λεξικογραφική δραστηριότητα του ποιητή με το καλλιτεχνικό του έργο;
Στο Μάθημα 5, θα εξοικειωθούμε με το προφίλ του αναγνώστη Καβάφη, όπως αυτό διαγράφεται μέσα από το αρχείο και, πρωτίστως, μέσα από τη βιβλιοθήκη του. Σε πρώτο στάδιο, θα εξετάσουμε το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης του, όσο ο ποιητής βρισκόταν στη ζωή, την ιστορική εξέλιξη της βιβλιοθήκης μετά τον θάνατό του και, τέλος, τη σημερινή της μορφή. Επίσης, θα σχολιάσουμε τις διαφορές ανάμεσα στους καταλόγους της Βιβλιοθήκης και της Ιδανικής Βιβλιοθήκης, και θα διερευνήσουμε τα περιεχόμενα των δύο καταγραφών. Στη συνέχεια, θα σκιαγραφήσουμε το αναγνωστικό προφίλ του Καβάφη, όπως αυτό προκύπτει κυρίως από τη βιβλιοθήκη του και δευτερευόντως από άλλα τεκμήρια του αρχείου του. Οι αναγνωστικές προτιμήσεις του ποιητή μάς βοηθούν να εντοπίσουμε τα πνευματικά δίκτυα με τα οποία ερχόταν σε επαφή, τα ερεθίσματα που δεχόταν και αργότερα μετουσίωσε σε ποίηση, αλλά και τις προτιμήσεις του αναφορικά με λογοτεχνικά είδη και συγγραφείς. Τέλος, θα εξετάσουμε την απόπειρα του Καβάφη να δημιουργήσει το δικό του λεξικό και θα διερευνήσουμε τους τρόπους, με τους οποίους οι αναγνωστικές του πηγές λειτουργούν ως εφόδια στην ποιητική σύνθεση, καθώς ο ποιητής αγωνίζεται διαρκώς να τελειοποιήσει το γλωσσικό του όργανο.
Οι βιβλιοθήκες λογίων και συγγραφέων συνιστούν ένα σημαντικό πρίσμα για την εξέταση της ζωής και του έργου τους. Μέσα από τον αναγνωστικό πλούτο μιας βιβλιοθήκης, αναδεικνύονται ποικίλες λεπτομέρειες για τη ζωή του κατόχου της αλλά και για τον δημόσιο χώρο στον οποίο ζει. Ιδίως κατά τη μετάβαση από τον 19ο στον 20ό αιώνα, την περίοδο δηλαδή που ζει ο Καβάφης, η «πολιτισμική επενέργεια της ανάγνωσης είναι ορατή σε κάθε εκδήλωση του κοινωνικού και πολιτικού βίου».1 Συνεπώς, μέσα από τη βιβλιοθήκη του Καβάφη συνάγονται πολλά και διαφορετικά στοιχεία για την εργοβιογραφία του αλλά και για τους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή. Τα στοιχεία αυτά προκύπτουν από ενδοκειμενικούς και εξωκειμενικούς δείκτες (σημειώσεις, αφιερώσεις, ένθετα κ.ά.) και μας επιτρέπουν να ανακαλύψουμε δίκτυα ανθρώπων με τους οποίους αλληλεπιδρά ο ποιητής, κάποιους από τους συγγραφείς που διαβάζει αλλά και πληροφορίες τις οποίες πιθανότατα αντλεί από διάφορα έργα.
Η Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη Οι κατάλογοι της Βιβλιοθήκης και της Ιδανικής Βιβλιοθήκης Σύντομο ιστορικό της Βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη Περιγραφές της βιβλιοθήκης Καβάφη Δραστηριότητα 1
Η ανάγνωση των έργων άλλων συγγραφέων συχνά λειτουργεί ως έναυσμα για τη σύνθεση ενός λογοτεχνικού κειμένου. Ο Καβάφης αποτελεί αδιαμφισβήτητα έναν βιβλιακό ποιητή, καθώς συχνά αντλεί υλικό από τα έργα άλλων συγγραφέων, με διαφορετικό κάθε φορά σκοπό (π.χ. αποβλέποντας στον γλωσσικό εμπλουτισμό του κειμένου του ή στην εξακρίβωση πραγματολογικών δεδομένων, αλλά και προς όφελος του μυθοπλαστικού του σχεδιασμού).
Όπως επισημαίνει η Μ. Καραμπίνη-Ιατρού, τα βιβλία και η ανάγνωση αποτελούν επανερχόμενα θεματικά μοτίβα σε πολλά ποιήματα του Καβάφη, όπως στο «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης» ή στο «Σ’ ένα βιβλίο παληό–».2 Ένα πολύ γνωστό καβαφικό ποίημα, που επίσης θεματοποιεί την ανάγνωση, είναι ο «Καισαρίων». Στο ποίημα αυτό, ο αφηγητής περιγράφει το ερέθισμα που του προκαλεί η ανάγνωση κάποιου βιβλίου για τη δυναστεία των Πτολεμαίων, επικεντρώνοντας την προσοχή του στο πρόσωπο του Καισαρίωνα.3
Καισαρίων
Εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή,
εν μέρει και την ώρα να περάσω,
την νύχτα χθες πήρα μια συλλογή
επιγραφών των Πτολεμαίων να διαβάσω.
Οι άφθονοι έπαινοι κ’ η κολακείες
εις όλους μοιάζουν. Όλοι είναι λαμπροί,
ένδοξοι, κραταιοί, αγαθοεργοί·
κάθ’ επιχείρησίς των σοφοτάτη.
Αν πεις για τες γυναίκες της γενιάς, κι αυτές,
όλες η Βερενίκες κ’ η Κλεοπάτρες θαυμαστές.
κατόρθωσα την εποχή να εξακριβώσω
θ’ άφινα το βιβλίο αν μια μνεία μικρή,
κι ασήμαντη, του βασιλέως Καισαρίωνος
δεν είλκυε την προσοχή μου αμέσως…..
A, να, ήρθες συ με την αόριστη
γοητεία σου. Στην ιστορία λίγες
γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,
κ’ έτσι πιο ελεύθερα σ’ έπλασα μες στον νου μου.
Σ’ έπλασα ωραίο κ’ αισθηματικό.
Η τέχνη μου στο πρόσωπό σου δίνει
μιαν ονειρώδη συμπαθητική εμορφιά.
Και τόσο πλήρως σε φαντάσθηκα,
που χθες την νύχτα αργά, σαν έσβυνεν
η λάμπα μου —άφισα επίτηδες να σβύνει—
εθάρρεψα που μπήκες μες στην κάμαρά μου,
με φάνηκε που εμπρός μου στάθηκες· ως θα ήσουν
μες στην κατακτημένην Αλεξάνδρεια,
χλωμός και κουρασμένος, ιδεώδης εν τη λύπη σου,
ελπίζοντας ακόμη να σε σπλαχνισθούν
οι φαύλοι —που ψιθύριζαν το «Πολυκαισαρίη».
Σε ένα σημαντικό κείμενο, του 1983, ο Δ. N. Μαρωνίτης υποστήριξε ότι η ποιητική του Καβάφη στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ανάγνωση, καθώς συχνά παραπέμπει σε κάποια λογοτεχνική, γραμματειακή ή καλλιτεχνική αφορμή. Με βάση τα αναγνώσματα του Καβάφη, ο μελετητής διακρίνει επάλληλους κύκλους στο σύνολο της καβαφικής ποίησης: ο πρώτος κύκλος αφορά αναγνώσεις της αρχαϊκής ποίησης και της αττικής τραγωδίας, ο δεύτερος κύκλος συνδέεται με πηγές της ελληνιστικής και ρωμαϊκής λογοτεχνίας και γραμματείας, ο τρίτος κύκλος περιέχει έργα της βυζαντινής ιστοριογραφίας και ο τέταρτος τοποθετείται στον χώρο του δημοτικού τραγουδιού, όπου ο Μαρωνίτης υποδεικνύει ως παράδειγμα το ποίημα «Πάρθεν». Όπως σημειώνει, επίσης, «ανάμεσα σ’ αυτούς τους τέσσερις κύκλους κινούνται κάποια ποιήματα, κάποτε η πρώτη υποψία τους υποδηλωμένη, μόνο με ψιλό τίτλο, που διαβάζουν Δάντη ή Σαίξπηρ, Μπωντλαίρ ή Ίψεν, κάποια αραβική παροιμία ή ακόμα και μια ιστορία του Νασρεντίν Χότζα».4
Το προφίλ του αναγνώστη-ποιητή μέσα από τη βιβλιοθήκη του
O Καβάφης ως αναγνώστης αστυνομικής λογοτεχνίας
Η παρουσία του Σαίξπηρ στη βιβλιοθήκη και το αρχείο του Κ. Π. Καβάφη
Ο ιστορισμός του Καβάφη: Σχόλια και σημειώσεις στο έργο του Edward Gibbon
Ο Καβάφης και οι Έλληνες δημοτικιστές
Οι αναγνωστικές προτιμήσεις του Καβάφη μέσα από το αρχείο του
Στην Ψηφιακή Συλλογή του Αρχείου Καβάφη διασώζονται και τα αυτοσχέδια λεξικά που συνέτασσε ο ποιητής, σημειώνοντας λέξεις που κατόπιν ενσωμάτωνε ενίοτε στα ποιήματά του.5 Ο κύριος όγκος των σημειώσεων έχει τη μορφή λημμάτων για ελληνικό λεξικό με ασυνήθιστες λέξεις ή νεολογισμούς. Συχνά, τα λήμματα συνοδεύονται από αποκόμματα εντύπων ή από παραθέματα που ο Καβάφης αντιγράφει από βιβλία. Ο βασικός όγκος του υλικού οργανώνεται σε δέκα αυτοσχέδιους φακέλους.
Ο σχετικός φάκελος του αρχείου Καβάφη, GR-OF CA CA-SF01-S02-F06, βρίσκεται εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/u-497/. Ακολουθώντας τις συνδέσεις που εμφανίζονται στο κάτω μέρος της σελίδας (σε μπλε πλαίσιο), μπορούμε να περιηγηθούμε ενδεικτικά στα τεκμήρια που σχετίζονται με το λεξικό και να παρατηρήσουμε τις λέξεις που καταγράφει ο ποιητής. Εκτός από τους δέκα αυτοσχέδιους φακέλους με την ένδειξη «Λεξικό», εντοπίζεται επίσης ένα σχεδίασμα εισαγωγής, ένα χειρόγραφο κείμενο με λέξεις από το λεξικό του Ντεέκ (Félix Désiré Dehèque),6 σημειώσεις του Καβάφη και βιβλιογραφικές παραπομπές.
Στο σχεδίασμα εισαγωγής, ο Καβάφης εξηγεί τους λόγους που τον ώθησαν να ξεκινήσει τη δημιουργία του λεξικού.
«Η αρχή αυτής της μικρής συλλογής λέξεων ήτο η επιθυμία να συμπληρώσω ένα Λεξικόν το οποίον μεταχειριζόμουν πολύ και το οποίον μ’ εστάθη πολύ χρήσιμον. Ο διαπρεπής λόγιος ο οποίος το είχε συνθέσει περιέλαβε στο έργο του πολλές λέξεις της δημοτικής, περισσότερες από κανέναν άλλο λεξικογράφο που θυμούμαι. Το λεξικόν του, καθώς είπα, μ’ εστάθη πολύ χρήσιμον, και απεφάσισα, οσάκις συναντούσα καμμιά λέξι έμορφη ή εκφραστική που να μη βρίσκεται εντός αυτού, να την αντιγράφω σ’ ένα χαρτάκι και να παραθέτω και την φράσι ανάμεσα που βρίσκεται, και να βάζω το χαρτάκι μες στο Λεξικό, ώστε έτσι το βοηθητικόν μου βιβλίον να γίνεται ακόμη βοηθητικώτερο. Οι λέξεις που σύναζα ήσαν κ[υρίως] της δημ[οτικής]· αλλά ενίοτε σημ[είωνα] και λέξ[εις] της καθ[αρευούσης], και της αρχ[αίας] μερικές επιτυχώς ξαναφερμένες στην γλ[ώσσα] από συγγραφείς.» 7
Μπορείτε να δείτε το «Εισαγωγικό σημείωμα για το Λεξικό» στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S02-F06-0001 (238), εδώ: https://cavafy.onassis.org/el/object/u-u-40/
Στο τεκμήριο με τίτλο «Λέξεις απ’ το Λεξικό του Ντεέκ», GR-OF CA CA-SF01-S02-F06-0002 (239), https://cavafy.onassis.org/el/object/n2yy-hdfg-kcn8/, σημειώνονται λέξεις στα ελληνικά και συνδέονται με τις αντίστοιχες γαλλικές λέξεις σε δύο κάθετες στήλες. Όπως δηλώνει και ο τίτλος του τεκμηρίου, οι γαλλικές λέξεις έχουν αντληθεί από το λεξικό του F. D. Dehèque, Dictionnaire grec moderne-français (Paris 1825), το οποίο εντοπίζεται στη Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη (Λεξικά, 9).
Στο τεκμήριο «Βιβλιογραφικές παραπομπές», ο Καβάφης σημειώνει διάφορα βιβλία και περιοδικά από τα οποία έχει αντλήσει πληροφορίες. Το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S02-F06-0004 (241), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-130/, περιέχει αναφορές στο περιοδικό Παναθήναια, στο Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου του Λεόντιου Μαχαιρά, στη Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη του Κωνσταντίνου Σάθα και σε άλλα έργα, από τα οποία φαίνεται ότι ο Καβάφης άντλησε λήμματα για τη δημιουργία του λεξικού του.
Στους δέκα αυτοσχέδιους φακέλους με την ένδειξη «Λεξικό», ο Καβάφης συγκεντρώνει λήμματα με λέξεις που του κινούν το ενδιαφέρον. Συχνά, στο λήμμα ενσωματώνει το παράθεμα από το οποίο αντλήθηκε η λέξη, ενώ συνήθως εντοπίζεται και το αντίστοιχο απόκομμα. Για παράδειγμα, στο «Λεξικό 5», τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S02-F06-0009(246), https://cavafy.onassis.org/el/object/5/, σημειώνεται η λέξη «μεταλαμπαδεύω» ενώ αναφέρεται και η βιβλιογραφική πηγή της, που είναι το έργο «Φασουλής φιλόσοφος» του Γεώργιου Σουρή (Λήψη 42). Αντίστοιχα, στη Λήψη 54, συναντάμε τη λέξη «μοντέλο», την οποία ο Καβάφης έχει εντοπίσει σε κείμενο της εφημερίδας Σκριπ.
Η επιμονή του Καβάφη στην ανεύρεση όλων των πιθανών γλωσσικών τύπων και των ποικίλων εννοιολογήσεων μιας λέξης οδηγεί συχνά σε αρκετά εκτενή παραθέματα του εκάστοτε λήμματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λέξη «άστρο» στο «Λεξικό 2», GR-OF CA CA-SF01-S02-F06-0006 (243), https://cavafy.onassis.org/el/object/2/, (Λήψεις 16-22). «Ο ποιητής, ούτε λίγο ούτε πολύ, παρέχει για το λήμμα “άστρο” είκοσι παραθέματα για τους ποικίλους γραμματικούς τύπους και τις κάθε λογής σημασιολογικές αποχρώσεις της λέξης, παραπέμποντας στον προφορικό και στον γραπτό λόγο, κυρίως όμως σε λογοτεχνικά (κατά το πλείστον ποιητικά) κείμενα.»9
Τέλος, η φροντίδα του Καβάφη για τη γλώσσα και τη δυσκολία απόδοσης ξένων όρων αποτυπώνεται και σε άλλα τεκμήρια, όπου σημειώνει αδυναμίες της νέας ελληνικής, αναφορικά με τη μετάφραση ορισμένων γαλλικών και αγγλικών όρων. Ενδεικτικά, μπορούμε να δούμε το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S03-F08-0015 (1062), με τίτλο «Ελλείψεις της Νεωτέρας Ελληνικής Γλώσσης», https://cavafy.onassis.org/el/object/w65p-tzma-mtpt/.
Δραστηριότητα 4
Καραμπίνη-Ιατρού Μιχαήλα, Η βιβλιοθήκη του Κ. Π. Καβάφη, Ερμής, Αθήνα 2003.
Πρόκειται για την έντυπη έκδοση του καταλόγου της Βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη, την οποία έχει επιμεληθεί η Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού. Η Καραμπίνη-Ιατρού καταγράφει τα 964 βιβλία της Βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη με κύριο κριτήριο τη γλώσσα. Σε ξεχωριστή κατηγορία αναφέρονται τα Λεξικά, τα Ταξιδιωτικά και τα Ιερά Κείμενα. Η έκδοση περιλαμβάνει εισαγωγικό σημείωμα και επίμετρο, όπου και πραγματοποιούνται αναφορές στα αφανή βιβλία του Καβάφη, σε τίτλους που εντοπίζονται σε άλλες βιβλιοθήκες, σε καταλόγους εντύπων από το αρχείο Καβάφη, ενώ παρατίθενται αποσπάσματα περιγραφών της βιβλιοθήκης από τρίτους.
Καραμπίνη-Ιατρού Μιχαήλα, «Δυό τρία βιβλία ιστορικοί και ποιηταί: Στατιστική ανάλυση των σωσμένων βιβλίων της Βιβλιοθήκης Καβάφη στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού», Νέα Εστία 156 (1761) (2003), 683-711.
Στο άρθρο αυτό, η Καραμπίνη-Ιατρού πραγματοποιεί μια εκτενή περιγραφή στο περιεχόμενο της Βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη, σχολιάζοντας τις εκάστοτε κατηγορίες βιβλίων αλλά και τους συγγραφείς που φαίνεται πως διάβαζε ο Καβάφης.
Καραμπίνη-Ιατρού Μιχαήλα, «Ο Καβάφης και η Ρωζέττη», Νέα Εστία 1812 (Ιούνιος 2008), 1216-1220.
Η Μ. Καραμπίνη-Ιατρού αναφέρεται σε βιβλία ερωτικού περιεχομένου στη Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, και συγκεκριμένα σε βιβλία των Νίκου Σαράβα, Ντόρας Ρωζέττη, Δημήτριου Γ. Αργυρόπουλου κ.ά. Εστιάζοντας στις αφιερώσεις των βιβλίων και συσχετίζοντας τους συγγραφείς με άλλα αρχειακά κατάλοιπα του ποιητή, όπως τους καταλόγους διανομής των ποιημάτων του, η Καραμπίνη-Ιατρού χαρτογραφεί το τοπίο των αναγνωστικών ενδιαφερόντων του Καβάφη και ταυτόχρονα επιχειρεί να ανασυνθέσει τα δίκτυα επαφής του ποιητή με λογοτέχνες του Μεσοπολέμου.
Καραμπίνη-Ιατρού Μιχαήλα, «Ο Καβάφης στην Κέρκυρα», Πόρφυρας 141 (Οκτώβρης-Δεκέμβριος 2011), 289-294.
Με αφορμή τη βραχύβια παραμονή του Κ. Π. Καβάφη στην Κέρκυρα, το 1901, η Καραμπίνη-Ιατρού σκιαγραφεί το πλέγμα των αναγνωστικών σχέσεων του ποιητή με Επτανήσιους λογοτέχνες. Στο πλαίσιο αυτό, προσφεύγει σε τεκμήρια του καβαφικού αρχείου και στα βιβλία του Αλεξανδρινού.
Καραμπίνη-Ιατρού Μιχαήλα, «Μέσα στη βιβλιοθήκη Καβάφη», Το Δέντρο 185-186 (Μάρτιος 2012) [48]-52.
Στο άρθρο αυτό, η Καραμπίνη-Ιατρού δίνει μια πυκνή περιγραφή της βιβλιοθήκης του Κ. Π. Καβάφη. Ταυτόχρονα, σκιαγραφεί την ιστορική πορεία της βιβλιοθήκης από τον θάνατο του ποιητή μέχρι και την απόκτησή της από τον Γ. Π. Σαββίδη.
Κατσιγιάννης Αλέξανδρος, «Όταν που περνούμε στα βιβλία: Ο Κ. Π. Καβάφης και η παλαιότερη ελληνική γραμματεία», στο αφιέρωμα: «Ο Καβάφης και οι εποχές του, τέσσερις ερευνητικές μικρο-ιστορίες», Ποιητική 22 (2018), 163-176.
Το άρθρο του Αλέξανδρου Κατσιγιάννη εστιάζει στη συγκρότηση του Καβάφη ως μελετητή της παλαιότερης νεοελληνικής γραμματείας και λογοτεχνίας. Στο πλαίσιο αυτό, επιχειρείται μια διερεύνηση των αναγνωστικών και φιλολογικών δραστηριοτήτων του ποιητή που αφορούν την παλαιότερη νεοελληνική και δημώδη γραμματεία.
Μαρωνίτης Δημήτρης Ν., Κ. Π. Καβάφης: Μελετήματα, Πατάκης, Αθήνα 2007.
Στο κεφάλαιο «Κ. Π. Καβάφης: Ένας ποιητής αναγνώστης» (σ. 39-62), ο Δ. Ν. Μαρωνίτης εξετάζει τη σημασία της αναγνωστικής δραστηριότητας του Καβάφη για τη διαμόρφωση της ποιητικής του. Ο μελετητής διακρίνει επάλληλους κύκλους ιστορικών αναγνωσμάτων του Καβάφη (αρχαιότητα, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδος, Βυζάντιο, δημοτικό τραγούδι), οι οποίοι, όπως υποστηρίζει, ευθυγραμμίζονται με την ποιητική εξέλιξη του Αλεξανδρινού και το πέρασμά του από τον ρομαντισμό και τον συμβολισμό στην υιοθέτηση μιας περισσότερο ρεαλιστικής τεχνοτροπίας. Εξετάζονται επίσης ποιήματα που αξιοποιούν μυθολογικά επεισόδια, αλλά και ποιήματα που έχουν μεν ιστορικό ή μυθολογικό υπόβαθρο, αλλά διακρίνονται για μια περισσότερο φιλοσοφική διάσταση («Θερμοπύλες», «Τρώες» κ.ά.).
Περίδης Μιχάλης, Ο βίος και το έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη, Ίκαρος, Αθήνα 1948.
Το έργο του Περίδη προσφέρει μια αναλυτική περιγραφή της εξελικτικής πορείας του βίου και του έργου του ποιητή, με εκτενή μνεία της βιβλιοθήκης του (σ. 64-83). Ο Περίδης περιγράφει τη σύνθεση της βιβλιοθήκης, αναφέρεται στις κατηγορίες των βιβλίων, ενώ σχολιάζει επίσης τις παρατηρήσεις του ποιητή σε διάφορα έργα. Τέλος, αναφέρεται στα βιβλία που λάμβανε ο ποιητής από ομοτέχνους του και στις αφιερώσεις που εντοπίζονται στα βιβλία τους.
Πιερής Μιχάλης (επιμ.), Κ. Π. Καβάφη: Το Λεξικό παραθεμάτων, Ίκαρος, Αθήνα 2015.
Το βιβλίο αποτελεί έκδοση των αυτοσχέδιων λεξικών του ποιητή, με σχολιασμό και επιμέλεια του Μιχάλη Πιερή. Ο Πιερής παρουσιάζει τα λήμματα των αυτοσχέδιων λεξικών του Καβάφη, στα οποία ο ποιητής σημείωνε σπάνιες λέξεις και νεολογισμούς, αναφέροντας τη βιβλιογραφική πηγή τους και τη χρήση της λέξης από άλλους συγγραφείς, ενώ συχνά εντοπίζονται τα αποκόμματα των εντύπων από τα οποία ο Καβάφης αντλεί την εκάστοτε λέξη. Η έκδοση του Πιερή στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε προγενέστερη έκδοση του Γ. Π. Σαββίδη, του 1963.
Σαββίδης Γ. Π., Μικρά Καβαφικά, τ. Β΄, Ερμής, Αθήνα 2010 (α΄ έκδοση 1987).
Στον τόμο περιέχεται και η πρώτη παρουσίαση της λεξικογραφικής δραστηριότητας του Καβάφη από τον Γ. Π. Σαββίδη, με τίτλο «Ένα λεξικό του Καβάφη: Πρόδρομη ανακοίνωση (1983)». Παρατίθεται το κείμενο της εισαγωγής του λεξικού, όπως επίσης και μια επιστολή του Κ. Π. Καβάφη προς τη Μαρίκα Τσαλίκη.
D. Clay, “C. P. Cavafy: The Poet in the Reader”, Journal of Modern Greek Studies 5 (1) (May 1987), 65-83
Στο άρθρο αυτό σκιαγραφείται το προφίλ του Καβάφη ως αναγνώστη σε συνάρτηση με ιστορικά έργα, και κυρίως με το έργο του Gibbon. Αφού αναφέρονται κάποιες βασικές αρετές του Καβάφη ως αναγνώστη (επιμονή στη λεπτομέρεια, διασταύρωση πληροφοριών), εξετάζεται η συμβολή των ιστορικών δεδομένων σε διάφορα ποιήματα, όπως στα «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον», «Η διάσωσις του Ιουλιανού» κ.ά.
Karampini-Iatrou Michaela, “Relics of a library: How C. P. Cavafy’s Library Survived through Auction, Sales, Books Loans, and Relocations”, Journal of Modern Greek Studies 30 (2012), 277-298.
Η Μ. Καραμπίνη-Ιατρού περιγράφει το αναγνωστικό προφίλ του Καβάφη, τη δομή της βιβλιοθήκης του αλλά και τις τύχες των βιβλίων του στον χρόνο, όταν αυτά κατέληξαν σε διάφορους κληρονόμους, μετά τον θάνατό του. Το αναγνωστικό προφίλ του ποιητή ανασυντίθεται από ημερολογιακά του κείμενα, την αλληλογραφία του με τον αδελφό του, Τζων, αλλά και με τους φίλους του (Μικέ Ράλλη, Τζων Ροδοκανάκη και Στέφανο Σκυλίτση). Ταυτόχρονα, το προφίλ του Καβάφη ως αναγνώστη σκιαγραφείται μέσα από τα ευρήματα της βιβλιοθήκης του (άκοπες εκδόσεις, τιμές των βιβλίων) και τα τεκμήρια του αρχείου του (λίστες βιβλίων). Η συγγραφέας αναφέρεται σχολαστικά στις τύχες των βιβλίων, σε πιθανές απώλειες, στους μελετητές και κληρονόμους της καβαφικής βιβλιοθήκης, για να καταλήξει στον τρόπο με τον οποίο η ίδια συνέταξε τον οδηγό της βιβλιοθήκης και τις μεθοδολογικές αρχές που ακολούθησε για να περιγράψει το περιεχόμενό της.
1 Γ. Παπαθεοδώρου, «Αναγνώστες στο φακό: Η επανάσταση της ανάγνωσης (18ος-19ος αιώνας)», στο: Δ. Καψάλης, Β. Χατζηγεωργίου, Μ. Πυρλή (επιμ.), Η Ανάγνωση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2016, σ. 23.
2 Karampini-Iatrou, “Relics of a library”, ό.π., 277.
3 Για τις αναγνωστικές πηγές του Καβάφη και τις πολλαπλές λογοτεχνικές αποδόσεις του Καισαρίωνα, βλ. T. Kayalis, “Cavafy’s Historical Poetics in Context: ‘Caesarion’ as Palimpsest”, The Journal of Modern Hellenism 34 (2019), 43-69. Το άρθρο είναι διαθέσιμο εδώ: https://journals.sfu.ca/jmh/index.php/jmh/article/view/331. Στο άρθρο, υποδεικνύεται το βιβλίο του J.P. Mahaffy, The Empire of the Ptolemies, ( Macmilan and Co., London–New York 1895) ως βασική πηγή του καβαφικού ποιήματος. Για το βιβλίο, βλ. Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, Βιβλία στα Αγγλικά, 85.
4 Δ. Ν. Μαρωνίτης «Κ. Π. Καβάφης: Ένας ποιητής-αναγνώστης», στο Δ. Ν. Μαρωνίτης, Κ. Π. Καβάφης: Μελετήματα, Πατάκης, Αθήνα 2007, σ. 39-40.
5 Μ. Πιερής (επιμ.), Κ. Π. Καβάφη: Το Λεξικό παραθεμάτων, Ίκαρος, Αθήνα 2015. Σχετικά με το λεξικό και την έκδοσή του, βλ. και το άρθρο της Μ. Θεοδοσοπούλου, «Κ. Π. Καβάφη: Το Λεξικό παραθεμάτων, Φιλ. Επιμ. Μιχάλης Πιερής, Εκδ. Ίκαρος, Φεβ. 2015», Η Εποχή, 15 Ιουνίου 2015, διαθέσιμο εδώ: https://www.epohi.gr/article/3047/leksikografos-kavafis.
6 Πρόκειται για το εξής λεξικό: F. D. Dehèque, Dictionnaire grec moderne français, contenant les diverses acceptions des mots, leur étymologie ancienne ou moderne, et tous les temps irréguliers des verbes; suivi d’un double vocabulaire de noms propres d’hommes et de femmes, de pays et de villes, Jules Duplessis et Cie, successeurs de Théophile Barrois fils, Paris 1825. Βλ. Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, Λεξικά, 9.
7 Γ. Π. Σαββίδης, «Ένα λεξικό του Καβάφη: Πρόδρομη ανακοίνωση (1983)» στο: Γ. Π. Σαββίδης, Μικρά Καβαφικά, τ. Β΄, Ερμής, Αθήνα 2010 (α΄ έκδοση 1987), σ. 317.
8 Πιερής , ό.π., σ. 18-19.
9 Πιερής, ό.π., σ. 21-22.