Onassis Cavafy Archive

ΜΑΘΗΜΑ 6 – ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ: ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ, ΣΧΕΔΙΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

Πολλές σημειώσεις του Καβάφη αφορούν ιστορικά θέματα. Ο ποιητής επιμένει στη διασταύρωση των ιστορικών πληροφοριών που χρησιμοποιεί στο έργο του, ανατρέχοντας συχνά σε διαφορετικές πηγές, για να συγκρίνει τις εκάστοτε πληροφορίες.

Στο τεκμήριο GR–OF CA CA–SF01-S03-F10-0006 (623), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-169/, ο Καβάφης παραθέτει πληροφορίες σχετικά με την πόλη της Αντιόχειας. «Ιώνη ούτως εκαλείτο η Αντιόχεια […]» σημειώνει. Η πόλη της Αντιόχειας και οι Αντιοχείς εμφανίζονται σε διάφορα έργα, όπως στα ποιήματα «Αριστόβουλος», «Στα 200 π.Χ.», «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας», «Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς» κ.ά.

Αντίστοιχα, στο τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S03-F10-0005 (313), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-158/, εντοπίζονται χειρόγραφες σημειώσεις και βιβλιογραφικές παραπομπές που θα μπορούσαν να συσχετιστούν με τα ποιήματα «Θεόφιλος Παλαιολόγος» και «Άννα Κομνηνή». Συγκεκριμένα, εντοπίζονται παραπομπές στον Γεώργιο Φραντζή και σε ιστορικά πρόσωπα, όπως η Ειρήνη Δούκαινα, ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος και η Άννα Κομνηνή. Όπως έχει επισημάνει η Κ. Κωστίου, ο Καβάφης φαίνεται πως γνώριζε πολύ καλά την Αλεξιάδα, από όπου αντλεί στοιχεία για το ποίημα «Άννα Κομνηνή» και το ποίημα «Άννα Δαλασσηνή».¹

Τέλος, το τεκμήριο GR-OF CA CA-SF01-S03-F10-0008 (824), https://cavafy.onassis.org/el/object/u-195/, περιέχει χρηστικές σημειώσεις και παραπομπές που σχετίζονται με το ποίημα «Δημητρίου Σωτήρος (162-150 π.Χ.)». Στη Λήψη 5 διακρίνονται αναφορές στον Edward Bevan, στον Ιώσηπο Φλάβιο και στον William Smith. Στη Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη εντοπίζονται τα Α Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology του William Smith και οι Ιουδαϊκές αρχαιότητες του Ιώσηπου Φλάβιου, ενώ στην Ιδανική Βιβλιοθήκη περιλαμβάνονται οι δύο τόμοι του The House of Seleucus του Edward Bevan.²

Σύμφωνα με την Diana Haas, το σχόλιο στο ποίημα γράφτηκε το νωρίτερο τον Μάρτιο του 1915. Ο Καβάφης περιγράφει εδώ αναλυτικά τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποίησε τις τρεις ιστορικές πηγές:

«Ο ισ[τορικός] Μπ[έβαν] λέγει –πραγματευόμενος την μάχην– ότι έπεσε πλήρης πληγών, μη παραδοθείς, αποθνήσκων επαξίας της γενιάς των πολεμιστών από την οποίαν έβγαινε.

Ο Ιώσηπος λέγει ότι επολέμησεν ανδρείως. Αλλά έλαβε τόσες πληγές ώστε δεν ειμπορούσε πλέον να βαστάξει, κι έπεσεν.

Ο Σμίθ λέ[γει] ότι “he is said to have displayed the utmost personal valour, but was ultimately defeated and slain”!

Εγώ κά[νω] το πό[ρισμα] ότι απελπισθείς από τα σχέδιά του, ηθέλησε τουλάχιστον την αξιοπρέπειά του, της γενιάς του να δείξει στην ήττα του. Εγώ πραγματεύομαι για κατάστασιν πριν από την μάχην, γι’ απόφασιν ληφθείσα βασιζόμενος στον Ιώσηπον και στον Σμίθ, και εγκρίνων την γνώμην του Μπ[έβαν[ ότι το τέλος του ήταν άξιο της γενιάς του […].»³

Η ιστορία στην ποίηση του Κ. Π. Καβάφη

Σχετικά με το καβαφικό σχόλιο για το «Δημητρίου Σωτήρος (162-150 π.Χ.)», ο Τάκης Καγιαλής παρατηρεί:

«Δεν ξέρω αν υπάρχει παράδειγμα άλλου σύγχρονου ποιητή που να προσεγγίζει την προσήλωση του Καβάφη στην ιστοριογραφική συνέπεια. Επιμένοντας στην κατοχύρωση και του ελάχιστου ιστορικού υπαινιγμού του, ο Καβάφης εμφανίζεται να δίνει λόγο στην Ιστορία για κάθε λέξη που χρησιμοποιεί. Αυτό ασφαλώς δεν σημαίνει ότι η ερμηνευτική αναπαράσταση της ιστορίας που συναντάμε στην καβαφική ποίηση είναι πράγματι ιστορικά αξιόπιστη. Σημαίνει όμως ότι ο Καβάφης διεκδικεί τη βασιμότητα (και οπωσδήποτε κατοχυρώνει την ευλογοφάνεια) της ιστορικής του ποίησης μέσω της ιστοριογραφικής επαληθευσιμότητας των γραφομένων του. Αυτή η διάσταση της καβαφικής ποιητικής είναι διαρκώς παρούσα, ανεξάρτητα από το αν το ποίημα παρουσιάζει πραγματικό ή πλασματικό χαρακτήρα ή επεισόδιο, ανεξάρτητα επίσης από τον χειρισμό του θέματος (μέσω του οποίου άλλες φορές το ποίημα παρουσιάζεται στα μάτια μας ως σχόλιο στην ιστορία και άλλες ως προβολή ή αναγνώριση σύγχρονων αισθημάτων ή καταστάσεων στο ιστορικό παρελθόν). Πρόκειται για κοινό παρανομαστή όλης της ιστορικής ποίησης του Καβάφη (“ψευδοϊστορικής”, “ιστοριογενούς” και “ιστορικοφανούς”)· και ασφαλώς δεν αποτελεί στοιχείο ιδιοσυγκρασίας ή ποιητική ιδιοτροπία, αλλά θεμελιώδη επιλογή ποιητικής τάξεως.»⁴

1 Κ. Κωστίου, «Ο Καβάφης και η (μετα)ποίηση της Ιστορίας: Από την Αλεξιάδα στην “Άννα Κομνηνή” και στην “Άννα Δαλασσηνή”», Κονδυλοφόρος 14 (2015), 148-149.

2 Βλ. Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη, Λεξικά (3, 4, 5) και Βιβλία στα Αγγλικά (66). Για τον Edward Bevan, βλ. στον κατάλογο της Ιδανικής Βιβλιοθήκης: Βιβλία στα Αγγλικά (8, 9).

3 Για τη μεταγραφή του σχολίου, βλ. D. Haas, «Σχόλια του Καβάφη σε ποιήματά του (Ανακοίνωση ανέκδοτου υλικού από το Αρχείο Καβάφη», στο: Κύκλος Καβάφη, Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1983, σ. 102.

4 Τ. Καγιαλής, « “Εγώ είμαι ποιητής ιστορικός”: Ο Καβάφης και ο μοντερνισμός», Ποίηση 12 (1998), 89-90.